Hướng tới thương mại điện tử Xanh

Ở Việt Nam tác động của thương mại điện tử tới môi trường chưa được các nhà hoạch định chính sách cũng như giới học giả quan tâm. Trong khi đó, một số tổ chức, người tiêu dùng và phương tiện truyền thông đã chú ý tới tình trạng sử dụng quá mức bao bì, đặc biệt là bao bì, vật liệu nhựa trong bán lẻ hàng hoá trực tuyến và gây ra tác động ngày càng xấu tới môi trường.

Nhằm tìm hiểu về việc sử dụng bao bì phát sinh từ thương mại điện tử tại Việt Nam, Dự án “Giảm thiểu rác thải nhựa đại dương tại Việt Nam” do Cục Biển và Hải đảo đồng hành triển khai cùng Tổ chức Quốc tế về Bảo tồn Thiên nhiên WWF tại Việt Nam đã phối hợp với Hiệp hội Thương mại điện tử Việt Nam thực hiện một nghiên cứu về chất thải nhựa bao bì từ thương mại điện tử tại Việt Nam 2023 với số liệu định lượng về việc sử dụng bao bì nhựa phát sinh từ thương mại điện tử tại Việt Nam, từ đó có thể tìm kiếm các cơ hội và biện pháp can thiệp hướng đến mục tiêu giảm thiểu rác thải nhựa thất thoát ra môi trường.

Theo đó, báo cáo cho thấy sau một thập kỷ tăng trưởng mạnh mẽ, kể cả hai năm trải qua đại dịch COVID-19, từ năm 2022 tốc độ tăng trưởng của bán lẻ trực tuyến trên phạm vi toàn thế giới đã chậm lại. Tuy nhiên, xu hướng rõ ràng là trong giai đoạn từ năm 2023 tới năm 2026 tốc độ tăng trưởng của bán lẻ trực tuyến vẫn cao hơn gấp đôi so với bán lẻ truyền thống. Doanh thu bán lẻ trực tuyến toàn cầu năm 2023 có thể đạt 6,2 nghìn tỷ USD, với tốc độ tăng trưởng 11% và chiếm 28% so với bán lẻ truyền thống. Dự kiến tới năm 2025 quy mô thương mại điện tử toàn cầu có thể đạt 7,4 nghìn tỷ USD và bằng 31% so với bán lẻ truyền thống.  Khu vực Đông Nam Á có tốc độ tăng trưởng bán lẻ trực tuyến nhanh nhất so với các khu vực khác trên thế giới. Quy mô chung của thương mại điện tử khu vực năm 2023 vượt 200 tỷ USD và có thể đạt gần 300 tỷ USD vào n??m 2025.

Tại Việt Nam quy mô thị trường bán lẻ hàng hóa trực tuyến năm 2023 ước khoảng 17,3 tỷ USD với tổng số gói, kiện hàng hóa là 1,84 tỷ. Đồng thời, quy mô của dịch vụ gọi đồ ăn công nghệ ước đạt khoảng 2 tỷ USD. Bao bì phổ biến cho các gói, kiện hàng hóa trong bán lẻ trực tuyến là hộp các-tông, túi giấy hoặc túi nilon. Vật liệu phụ dùng để chèn, lót, bọc bao gồm băng keo nhựa hoặc băng keo giấy, xốp nilon bong bóng khí hoặc giấy hay thùng các-tông cắt sợi để chèn hàng hóa, mút xốp hoặc giấy cố định sản phẩm, màng bọc nilon, màng bọc hay nhựa sinh học có khả năng tự phân hủy quấn quanh hàng hóa.

Theo e-Conomy SEA, quy mô thương mại điện tử năm 2023 của Việt Nam đạt 30 tỷ USD và sẽ tăng lên 43 tỷ USD vào n??m 2025. Trong đó, bán lẻ hàng hoá trực tuyến tăng trưởng 11% và đạt 16 tỷ USD vào n??m 2023, tiếp tục tăng trưởng 22% và đạt 24 tỷ USD vào n??m 2025. Năm 2023 dịch vụ gọi xe và đồ ăn công nghệ tăng trưởng 10% và đạt doanh số trên 3 tỷ USD và sẽ tiếp tục tăng trưởng ở mức 16% và đạt 4 tỷ USD vào n??m 2025. Xét riêng dịch vụ gọi đồ ăn công nghệ, doanh số năm 2023 khoảng 2 tỷ USD và năm 2025 sẽ đạt trên 4 tỷ USD.

Trên cơ sở tính toán quy mô bán lẻ trực tuyến và các dữ liệu về số đơn hàng, phân bổ khối lượng đơn hàng, giá trị trung bình của đơn hàng theo các kênh mua bán, mức độ sử dụng bao bì, vật liệu nhựa, có thể thấy năm 2023 thương mại điện tử ở Việt Nam sử dụng 332 nghìn tấn bao bì, trong đó khối lượng bao bì nhựa các loại là 171 nghìn tấn. Như vậy, quy mô sử dụng bao bì với thành phần vật liệu, dụng cụ nhựa trong đóng gói rất cao. Nguyên nhân chính là việc đóng gói bằng hộp các-tông vừa tăng chi phí bao bì, vừa tăng chi phí vận chuyển. Trong khi đó, các loại vật liệu nhựa sử dụng trong đóng gói rất rẻ và nhẹ nên tiết kiệm chi phí chuyển phát. Với tốc độ tăng trưởng trên 25% mỗi năm có thể tới năm 2030 quy mô thương mại điện tử Việt Nam sẽ gấp trên 4,7 lần hiện tại, khi đó lượng rác thái nhựa từ thương mại điện tử sẽ lên tới 800 nghìn tấn. Phần lớn thương mại điện tử ở Việt Nam tập trung ở các địa phương ven biển hoặc sông lớn chảy ra biển như TP. Hồ Chí Minh, Hà Nội, Hải Phòng, Đà Nẵng, Huế, Cần Thơ, Nha Trang. Do hầu hết rác thái nhựa từ thương mại điện tử chưa được thu gom, tái chế hoặc xử lý thân thiện với môi trường nên tỷ lệ đáng kể rác thải nhựa từ thương mại điện tử sẽ đổ ra biển.

Với mục tiêu phát triển thương mại điện tử nhanh theo hướng bền vững, thân thiện với môi trường, bao gồm giảm rác thải nhựa, một số hoạt động cần được ưu tiên triển khai thực hiện ngay:

Thứ nhất, cần thống kê chính thức bao bì và vật liệu, dụng cụ nhựa trong thương mại điện tử. Mọi hoạt động đánh giá tác động của thương mại điện tử tới môi trường, bao gồm xây dựng và thực thi chính sách và pháp luật, truyền thông, nghiên cứu… đều cần có thông tin đầy đủ, tin cậy về quy mô rác thải nhựa. Các cơ quan quản lý nhà nước về thương mại điện tử, bưu chính và môi trường hàng năm cần thống kê quy mô bao bì, bao gồm vật liệu, dụng cụ nhựa sử dụng trong kinh doanh trực tuyến.

Thứ hai, ban hành chính sách, pháp luật, tiêu chuẩn đóng gói thân thiện môi trường. Cho tới nay các chủ trương, chính sách về chuyển đổi số, phát triển kinh tế số và thương mại điện tử đều chú trọng tới sự tăng trưởng mà hầu như chưa đề cập tới nội dung bảo vệ môi trường. Khi xây dựng kế hoạch tổng thể phát triển thương mại điện tử quốc gia giai đoạn 2026 – 2030 các cơ quan liên quan cần chú trọng tới nội dung bảo vệ môi trường, giảm sử dụng bao bì, vật liệu nhựa khó phân hủy.

Thứ ba, các cơ quan quản lý nhà nước về thương mại điện tử, kinh tế số và môi trường có trách nhiệm dẫn dắt hoạt động phổ biến, tuyên truyền người tiêu dùng trực tuyến về tác động tiêu cực của rác thải nhựa.

Thứ tư, phổ biến tuyên truyền chính sách, pháp luật về môi trường tới các thương nhân kinh doanh trực tuyến. Tới nay hệ thống pháp luật về môi trường của Việt Nam đã khá hoàn chỉnh nhưng đa số doanh nghiệp thương mại điện tử chưa quan tâm tới các quy định pháp luật có ảnh hưởng trực tiếp tới hoạt động kinh doanh của mình. Chẳng hạn, nhiều doanh nghiệp và thương nhân sử dụng nhiều vật liệu nhựa tới nay chưa biết tới quy định từ ngày 01/01/2026 không sản xuất và nhập khẩu túi ni lông khó phân huỷ sinh học có kích thước nhỏ hơn 50 cm x 50 cm và độ d??y một lớp màng nhỏ hơn 50 µm, sau ngày 31/12/2030 dừng sản xuất, nhập khẩu sản phẩm nhựa sử dụng một lần, bao bì nhựa khó phân huỷ sinh học và sản phẩm, hàng hoá chứa vi nhựa.

Thứ năm, khuyến khích người tiêu dùng tham gia thương mại điện tử Xanh, nâng cao “quyền lực” của người mua. Vận động, khuyến khích người tiêu dùng trực tuyến mua sản phẩm từ các thương nhân hay doanh nghiệp chuyển phát thân thiện với môi trường, hoặc mua các sản phẩm có nhãn xanh, nhãn sinh thái trên các nền tảng thương mại điện tử./.